امید و نوآوری، راهکار اصلی مقابله با بحران‌ها

سال ۹۸ در کشورمان متاسفانه با سیلی ویرانگر در چند استان آغاز شد و در وضعیتی بحرانی به علت یک بیماری همه‌گیر رو به پایان است. در طول این سال تحریم ظالمانه و تروریسم اقتصادی دشمن علیه کشورمان نیز که از سال قبل آغاز شده بود، شدت بیشتری گرفت. این مطلب در اواخر اسفند ماه ۱۳۹۸ و در شرایطی تدوین می‌شود که تبِ کرونا جهان را فراگرفته و متاسفانه بسیاری از انسان‌ها در کشورهای مختلف، از جمله ایران، بر اثر این بیماری جان خود را از دست داده‌اند. در کشور ما بسیاری از کسب و کارها تحت تاثیر این بیماری همه‌گیر دچار رکود شده‌اند، تعدادی از مرزهای زمینی کشورمان بسته و صادرات و واردات برخی کالاها دشوار و محدود شده و البته برخلاف سال‌های قبل، در نوروز ۹۹ هیچ کس انتظار رونق و درآمدزایی در بخش‌های خدماتی و گردشگری ندارد.

مروری اجمالی بر شرایط و وقایع سال ۹۸ در نظر اول شاید مجموعه‌ای از شرایط دشوار و غیر معمول را نشان دهد که در دانش مدیریت، بحران (Crisis) خوانده می‌شود. مفهوم “مدیریت بحران” برای اولین بار در دهه هفتاد میلادی و در خلال جنگ سرد، برای حوزه‌های نظامی مطرح شد اما مفاهیم و نظریات مربوط به آن دهه‌هاست که در حوزه‌های مختلف مانند علوم اجتماعی، روانشناسی، اقتصاد و مدیریت نیز توسعه پیدا کرده و در دوره‌های آموزشی و دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. پرسشی که در این نوشتار تلاش بر ارائه پاسخ به آن دارم، نحوه ارتباط و کاربرد دانش مدیریت بحران در شرایط ویژه برای کسب و کار است. پاسخ به این پرسش‌ها از منظر صنعت لوازم خانگی و با توجه به اتفاقات و دستاوردهای سال ۹۸ بیان می‌شود.

مفهوم بحران و بحران سازمانی

تعاریف متعددی از بحران عنوان شده است. برای مثال، بحران را موقعیتی ویژه و خطرناک دانسته‌اند که افراد، گروه‌ها و سازمان و به طور کلی جامعه با آن مواجه گشته و با استفاده از رویه‌های معمول قادر به مقابله با آن نیستند. شاید یکی از گویاترین معادل‌های واژه بحران در زبان چینی باشد، در این زبان واژه بحران از دو جزء تشکیل شده که به معنای “فرصتِ خطرناک” است، یعنی بحران ترکیبی از “تهدید” و “فرصت” است. از نگاه یک سازمان، مفهوم بحران می‌تواند به معنای انحراف از وضعیت تعادل عمومی در رابطه سازمان با محیط یا شرایطی باشد که سازمان مجبور است به صورت مستمر از آن اگاهی داشته باشد. برای بحران سازمانی دسته‌بندی‌های متعددی هم ارائه شده، از جمله تفکیک به سه دسته بحرانهای آنی، تدریجی، و ادامه‌دار. اقدامات لازم در مدیریت بحران نیز در مدل‌های مختلف کنشی و واکنشی و … بیان شده است. اما یکی از ویژگی‌های مشترک در این مدل‌ها لزوم نوآوری و خلاقیت و ایجاد تغییر در هنگام بحران‌های سازمانی است. به عبارتی اگر با بروز بحران با همان رویه‌های قبلی ادامه دهیم، چون شرایط تغییر کرده احتمال شکست وجود دارد، اما اگر مدیریت کسب و کار بتواند با تکیه بر خلاقیت، روش‌های جدید ابداع کند، می‌تواند به معنای واقعی از تهدید فرصت بسازد.

شرایط و دستاوردهای صنعت لوازم خانگی در سال ۹۸

ارتقای زنجیره صنعت

صنعت لوازم خانگی در کشور ما پشتوانه فنی و مدیریتی بالایی دارد و هم اکنون بیش از ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار فرصت شغلی ایجاد کرده است. طبعا در این صنعت با گردش مالی بیش از ۶ میلیارد دلار در سال، بخش‌های مختلفی در قالب زنجیره صنعت فعالیت می‌کنند. نوزدهمین دوره نمایشگاه لوازم خانگی در پاییز سال ۹۸ با حضور بیش از ۳۰۰ تولیدکننده داخلی، شرکت‌های خارجی و واردکنندگان برگزار شد. در این نمایشگاه کیفیت بالای محصولات داخلی و ارتقای تکنولوژی تولید، رشد قدرت رقابت‌پذیری و توان جلب رضایت مشتریان را به خوبی نشان داد. همچنین در این دوره برای اولین بار علاوه بر تولیدکنندگان محصولات، تامین‌کنندگان قطعات و مواد اولیه نیز در یک سالن به ارائه آخرین دستاوردهای خود پرداختند. انجمن صنایع لوازم خانگی ایران به عنوان متولی نمایشگاه، امسال این نوآوری را به ویژه با توجه به وضعیت تجارت خارجی و لزوم ارتقای خودکفایی در این صنعت انجام داد تا فرصتی برای تقویت ارتباط با تامین‌کنندگان و توسعه زنجیره تامین محصولات مهیا شود.

افزایش تیراژ تولید

معاونت امور صنایع وزارت صنعت، معدن، تجارت در شهریور ماه ۹۸ گزارشی از وضعیت صنعت لوازم خانگی ارائه نمود که واقعیت موجود این صنعت را به خوبی و با شاخص‌های مختلف بیان کرده است. طبق این گزارش حجم تولید در اغلب محصولات در ۵ ماهه نخست ۹۸ نه تنها اهداف مورد نظر در برنامه را محقق ساخته، بلکه در بسیاری از محصولات تولید به حجمی بالاتر از هدف مورد نظر رسیده است. به طور کلی می‌توان گفت تولید داخلی می‌تواند در اغلب محصولات پاسخگوی نیاز بازار داخل کشور باشد و با توجه به اینکه بخشی از ظرفیت تولید غیر فعال است، امکان تولید بیشتر نیز در این صنعت وجود دارد.

خودکفایی در قطعات و مواد اولیه

خودکفایی در تامین قطعات و ارتقای عمق ساخت داخل نیز در سال ۹۸ رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است. به طوری که در بسیاری از محصولات بالای ۶۰ درصد مواد اولیه و قطعات در داخل کشور تولید می‌شود و در صورت ادامه و تقویت سیاست‌های حمایتی این میزان افزایش می‌یابد. به طور کلی حرکت به سمت خودکفایی در دوران تحریم در این صنعت شتاب گرفته و حجم کل واردات قطعات و مواد اولیه کاهش چشم‌گیری داشته است. طبق گزارش وازرت صمت در سال ۹۸ میزان صرفه‌جویی ارزی تنها از محل قطعات و مواد اولیه لوازم خانگی به ۵۴ میلیون دلار رسیده و برای سال ۹۹ پیش‌بینی می‌شود این میزان به ۶۴ میلیون دلار برسد.

ارتقای صادرات

صنعت لوازم خانگی علاوه بر ارتقای خودکفایی و تامین نیاز داخلی در بازارهای خارجی نیز، علیرغم تحریم و تعرفه‌های ناعادلانه در برخی کشورها، حضور رو به رشدی را در سال‌های ۹۷ و ۹۸ تجربه کرده است. تراز تجاری کشورمان در محصولات لوازم خانگی در سال ۹۷ برای اولین بار مثبت شده و حجم صادرات از واردات پیشی گرفته است. به طوری که در این سال حجم صادرات به ۱۴۷ میلیون دلار رسیده و در مقابل ۱۰۵ میلیون دلار واردات صورت گرفته است. گرچه هنوز آمار نهایی برای سال ۹۸ اعلام نشده اما گزارش شهریور ماه وزارت صمت، بر اساس داده‌های ۵ ماهه نخست ۹۸ حکایت از این دارد که روند این روند در سال ۹۸ هم ادامه داشته و پیش‌بینی شده صادرات در سال ۹۸ بیش از ۱۵۰ میلیون دلار و حجم واردات به کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار برسد.

توسعه فناوری و کیفیت محصولات

بخش دیگری از دستاوردهای صنعت لوازم خانگی مربوط به توسعه فناوری تولید و استفاده از آخرین تکنولوژی‌های جهانی است. به طور نمونه خط تولید لوازم خانگی هوشمند شهریور ماه ۹۸ با حضور وزیر محترم صنعت، معدن و تجارت، در شرکت صنایع امرسان راه‌اندازی شد که اولین خط تولید محصولات هوشمند در کشور می‌باشد. محصولات این شرکت دارای گواهینامه CE اروپا و بالاترین گرید مصرف انرژی هستند. به علاوه در این شرکت طرح‌هایی برای کاهش مصرف گازهای CFC با همکاری نهادهای بین‌المللی در جریان است. اینها نمونه‌هایی از توسعه فناوری و استفاده از آخرین تکنولوژی‌های تولید است که به تبع آن افزایش رضایت مشتریان در داخل کشور و پیشی گرفتن صادرات بر واردات لوازم خانگی را به همراه داشته است.

مدیریت فرایندهای تجاری

در ارتباط با مدیریت بازار و فرایندهای تجاری نیز در سال با مدیریت وزارت صمت و همکاری صنعتگران و شبکه توزیع اقدامات مهمی در این صنعت صورت گرفته و زیرساخت‌های تجارت قانونی توسعه یافته است. توسعه سامانه جامع تجارت و ارتباط آن با گمرکات کشور برای ردگیری محصول و اقلام وارداتی از جمله این اقدامات بوده است. به علاوه با راه‌اندازی سامانه انبارها و نصب کد شناسه کالا بر روی محصولات، هم اکنون محصولات لوازم خانگی تولید داخل همگی دارای کد شناسه و قابل پیگیری هستند. این امکان جدید به ویژه برای اطمینان مشتریان از اصالت محصولات اهمیت دارد و در مهار مسیرهای غیرقانونی و قاچاق محصولات نیز کمک قابل توجهی می‌کند.

سخن آخر

در این مطلب به برخی از دستاوردهای این صنعت، علیرغم چالش‌هایی که در تجارت خارجی در سال ۹۸ وجود داشت، اشاره شد. سال گذشته و در آستانه نوروز ۹۸، این چالش‌ها در کنار رکود تورمی حاکم بر اقتصاد شاید بسیاری از مدیران و صاحبان کسب و کار را نسبت به آینده صنعت نا امید می‌کرد. از نگاه یک کارآفرین اما تعریف بحران به عنوان “خطر و فرصت”  با واقعیت فضای کسب و کار سازگارتر است. از میان الگوهای مدیریت بحران سازمانی نیز تاکید بر یادگیری و کسب تجربه و درس آموزی از تک تک بحران‌ها با روحیه کارآفرینی انطباق بیشتری دارد. اینکه بتوانیم بحران را پیش‌بینی و از خسارات احتمالی پیش‌گیری کنیم البته باید تا حد امکان با جدیت دنبال شود. اما فراموش نکنیم که باید هر بحران را به مثابه یک فرصت برای نوآوری بدانیم. نوآوری در شرایط ایده‌آل و مطلوب هم انجام می‌شود، اما مساله این است که انتظار بهره‌مندی همیشگی از شرایطی مطلوب و بر وفق مراد، اساسا با واقعیت کارآفرینی سازگار نیست.

به علاوه نباید انتظار داشت که پس از بحران‌های سپری شده، وضعیت به شرایط قبلی بازگردد. همواره دوران پس از بحران، اگر واقعا بحران بوده باشد، با دوره‌های قبل از بحران تفاوت دارد و این از ویژگی‌های بحران‌های سازمانی است که دوران حیات سازمان را به دو دوره زمانی قبل و بعد از خود تقسیم می‌کنند. سازمان قبل از وقوع بحران به گونه‌ای مدیریت می‌شد و حال پس از سپری شدن بحران، عملیات و مدیریت سازمان نیز دگرگون شده است. دایمی بودن تغییر در ذات کارآفرینی است. برای یک کارآفرین آنچه در کسب و کار ثابت و همیشگی است، تغییر است.

دستاوردهای صنعت لوازم خانگی در سال ۹۸ که به اختصار مورد اشاره قرار گرفت، با وجود چالش‌های تحریم و وضعیت دشوار اقتصادی شاهد این مدعاست. اگر این مشکلات را بحران‌ بدانیم، از نگاه مدیریت بحران، سال ۹۸ برای کارآفرینان و صنعتگران حوزه لوازم خانگی دو جنبه مهم داشت، نخست آنکه به هر یک از خطرات به عنوان فرصتی جدید برای تغییر و نوآوری نگریستند و دیگر آنکه تجارب و دانسته‌های بیشتر، آنها را تقویت کرده و آمادگی مقابله با بحران‌های مشابه را در خود ارتقا داده‌اند. این دستاوردها به سادگی به دست نمی‌آید و لازمه آن امیدواری مستمر است. تنها پدید‌ه‌ای که دشواری‌های کسب و کار را برای یک کارآفرین به یک بحران لاینحل و مایه توقف و شکست تبدیل می‌کند، نا امید شدن از آینده و تن ندادن به نوآوری و تغییر است.